Jetske Bilker

RONALD GIPHART YN IT RESERVAAT

Resinsje fan Der is gjin dêr, dêre. Oersetting: Steven Sterk (Steven Sterk, Utert 2003)

It fanke, dêr't de haadpersoan in românse mei krijt, is yn ferwachting. Troch de foarpublisiteit dy't foar dit Fryske boekje fan Ronald Giphart (1965) dien wie, wie dat al bekend. Wat we oan't no ta noch net wisten, is dat dit fanke sok moai Frysk praat, dat der ek noch net dát oan mankeart…

It ferhaal is gau ferteld. De ik-persoan dy't himsels karakterisearret 'as in echte bûtenstanner, in leek, in taskôger, koartsein in skriuwer', bedarret op in brulloft yn Wâldsein. Hy is wat benaud foar froulju en as der in fanke nei him laket, knikt er beleefd werom. Hy hat in trauma oprûn wat flirten mei froulju oanbelanget en dat trauma is tige oertsjûgjend en ek tige humoristysk. Mei dy pear sketsen set de skriuwer in sympatike ik-figuer del.

Mei Teaske, de flirtende frou dy't seis moannen hinne is, bedarret er allinne op in sylboat. Neidat se in pear oeren oan it silen west hawwe en yngeande petearen fierd hawwe, kinne se de útgong fan 'e mar net mear fine. Yn in húske op in eilantsje lizze se oan, wyn en ravioli stiet foar harren klear en der is in bêd, dus in noflike nacht heart ta de mooglikheden. It grouwe liif fan Teaske soe harren noch yn 'e wei sitte kinne, mar krekt dat jout in ekstra fertederjend aspekt oan dizze affêre en ek oan it boekje. Wat we oars yn 'e boeken fan Giphart oan tige detaillearre seksuele aktiviteiten op ús ôf krije - ien fan 'e redenen wêrom't Giphart der yn 'e nasjonale krityk net sa bêst ôfkomt - krije we no inkeld as Frysk taaleigen te lêzen: 'Wylst de sinne folslein ûndergie, gie de stoppe derút en learde Teaske my by it sêfte ljocht fan in oaljelampe de Frysk wurden: nodzje (noflik beetkrije, leaf omdjoeie), kardzje (rûch hinne en wer wriuwe), eintsje (stomke), strykstôk (striker), boechspriet (rûnhout) en jimme hurde kul (jimme grutte hear)'. It ferhaal einiget mei de meidieling dat de ik dit brief achteryn de auto skriuwt en dat er tinkt dat er fannacht heit wurden is. Dat lêste is komysk, en net allinne omdat Teaske al yn ferwachting wie. It is in leaf ferhaal wurden.

Dit boekje fan Giphart is yn it Frysk ferskynd en net earst yn it Nederlâns. Oft dat lêste noch bart is foarearst noch in fraach. In weddenskip tusken útjouwer Steven Sterk en Giphart is der de oarsaak fan dat it Frysk de primeur hie. Leuk gebaar fan Giphart fansels, mar soe er wol witte dat Sterk de oersetting sa oanpakt hat dat it sûnder mankearen as lêstekst mei slimme wurden foar de Afûk brûkt wurde kin? Soe er ynstimd hawwe mei it plan fan Sterk en Eeltsje Hettinga - dy't de einferantwurdlikens hie - om it yn hartstikke geef Frysk ferskine te litten? Wist er dat in trochsneed Fries gewoanwei net 'poppe', 'faam' en 'kaam', seit, mar 'baby', 'freondinne' en 'kleur'?

Dy kombinaasje fan it âlderwetsk oandwaande geeffrysk en de superhjoeddeiske Giphart is in wûnderliken ien. De ien en al realiteit fan de Nederlânse Giphart yn in Frysk dat wy net mear prate, docht tinken oan in neefke út de Rânestêd dat perûngelok yn de realiteit fan in boek fan Brolsma telâne kommen is en him tige fermakket mei dy leuke locals. Dêr liket it in bytsje op as de skriuwer alle Nederlânse mannen oanriedt ien kear ferplicht te tútsjen mei in famke dat Doutsje hyt, of Durkje.

Oan 'e oare kant jout it ek in hiel aardich effekt om de hjoeddeiske realiteit ferwurde te sjen yn in Frysk, frij fan hollannismes (mar net fan Ingelse, Frânse en Latynse lienwurden). 'De jûns wie der in mienskiplik diner, mei foardrachten en stikjes en taspraken en mei-inoar sjongen en in deejayende omke en nachtlike útspattingen mei bokkesprongen op steapelbêden en nei't ik hoopje in anale gangbang mei Pier syn muoikes en de beppes fan de breid (dat lêste, ik hope it net fan wier, al bin ik de lêste wiken net fij fan ordinêre rebounding').

'Pier, Grutte Pier, liet dat minlik en moai gnizend gewurde. Hy harke nei mannich "Worst Pier Scenario's" , smoarge rabberijen en teltsjes oer Frauengeschichte, bekkesnijerij yn de kroech en spul mei autoriteiten.'

Mar as Teaske seit: 'Doe't ik fernaam dat ik swier wie haw ik al efkes yn 'e lytse loege sitten', wurdt se wol in hiel ûnwerklik persoanaazje.

Der hat al ris in diskusje west oer hoe geef Fryske skriuwers wêze wolle en yn hoefieren se harren oanpasse wolle oan it net geve Frysk dat de Friezen gewoanwei brûke. Nei't Leafste Lea fan Eelkje Tuma by de KU ferskynd wie yn in abnormaal geef Frysk, hawwe in soad skriuwers harren útsprutsen yn in dêroan wijd nûmer fan Frysk en Frij. De measte auteurs keazen foar in sa werkenber mooglike styl mar dan wol sûnder de gongbere hollanismes. Dizze auteurs wolle dat de lêzers harren eigen werklikheid yn de boeken werkenne.

Oare skriuwers wienen mear fan betinken dat se wat fan in foarbyldfunksje hienen en dêr is ek wat foar te sizzen: foar in soad dingen hat it Frysk eigen wurden, dus wêrom soe men dy net brûke? Dizze skriuwers leinen de prioriteit mear by de taal op himsels as by de kommunikaasje en de lêzers. It seit himsels dat fral dichters ta de lêste groep hearden.

It die bliken dat elke skriuwer syn eigen kritearia hie: wat foar de ien ûnmooglik is, is foar de oar gjin punt. Op dit mêd gjin standertfrysk dus. Sa kin der in soad en sa sil der altyd in gliidzjende skaal wêze. Hollannismen dy't no út noch yn net kinne, kinne oer 50 jier al.

De skriuwer fan Der is gjin dêr, dêre wit, nim ik oan, fan dizze problemen net ôf. Hy hat it boekje nei alle gedachten yn gongber hjoeddeisk Nederlâns skreaun. Yn 'e pear boeken dy't ik fan him lêzen haw, haw ik alteast noait wat murken fan âld-frinzich Nederlâns. Giphart hoegde net te tinken: 'dit binne de goede wurden, mar gjin mins mear dy't it sa seit'. Ik tink dat Giphart sels kiest foar it Nederlâns dat syn lêzers prate en dan kiest foar dyjingen dy't aardich 'gebekt' binne.

Syn oersetters, dy't mear belang by it Frysk hienen as by de lêzers fan de tekst, hawwe derfoar keazen om dan ek daliks mar hielendal yn it Frysk. Hjir gjin twifel oer wat wol of wat net sein wurdt, nee, der is gewoan foar de skriuwtaal keazen.

Nei trije kear lêzen wie ik krekt safier dat ik de aardichheid der fan ynseach en dat ik de kombinaasje Giphart yn geeffrysk wol wurdearre. Dêrfoar frege ik my ôf wat ik der no krekt op tsjin hie om sa'n ferhaal nèt yn it aldergeefste Frysk ferskine te litten. Mei de diskusjes oer realisme en moraliteiten fan in pear wike lyn noch yn 'e achterholle, gunde ik in skriuwer - oersetters hjirre - dochs ek wol de frijheid om - bûten syn ûnderwerp of yntinsje - ek syn taal net oan te passen oan 'e realiteit. Foarbyldfunksje of net, in skriuwer hat net de plicht om yn in sa werkenber mooglike taal te skriuwen. Hy hat de frijheid om troch syn styl nei de taal sels te ferwizen en dêrmei in smel of in minder smel muorke te setten tusken de beskreaune werklikheid yn it boek en de werklikheid dêr't de lêzer yn libbet. In skriuwer as Thomas Rosenboom skriuwt ek net sa werkenber mooglik, hellet ek wurden út it stof nei boppen, en brûkt derby ek nochris hiele lange sinnen. Mar krekt omdat Rosenboom syn tema's faak siket yn 'e skiednis en sa in fiktive werklikheid opropt dy't de uzes dochs net is, hawwe wy as lêzers der gjin probleem mei.

En dat is dan ek wat hjir bart. Troch it Frysk wurdt der in werklikheid oproppen, dy't de uzes net is, al spilet it ferhaal wol yn it hjoed en ek yn it hjir: Fryslân. Dat soe noch gjin problemen jaan, mar just omdat Teaske sa geef Frysk praat en samar alle Fryske wurden foar slet opdreunt wit (klitse, ljidske en skeuk) jout jin dat de yndruk dat dit ferhaal yn alle gefallen nèt yn Fryslân spilet. Wol yn in soarte fan reservaat, dêr't de minsken in hiele moaie minderheidstaal prate en hielendal gjin lêst hawwe fan minderwurdichheidskompleksen en in dominante mearderheidstaal.

Jetske Bilker

SKRIUWER SÛNDER TECHNYK

Nanette fan Josse de Haan, Koperative Utjowerij, 2003

It is in goed ding om yn it jier dat Vincent van Gogh 150 jier lyn berne is (1853) in roman oer it libben fan 'e skilder ferskine te litten. Aardich is dat de hanneling fan 'e roman tidens in oar lustrum spilet: dat fan e 100e stjerdei fan Van Gogh, yn 1990.

Nanette is yn meardere opsichten in nijsgjirrich boek. Op it foarste plak omdat de skriuwer in soad tiid stutsen hat yn 'e brieven en de skilderijen fan Van Gogh. Syn twa haadpersoanen David en Nanette hawwe allebeide in soad mei de skilder te krijen, David omdat er de skilder ta syn iennichste stúdzje-objekt makke hat en Nanette omdat har libben ferweven is mei dat fan Van Gogh: se wennet yn Arles, hat in museumke oer Van Gogh en hat guod fan har beppe urven, guod út 'e tiid dat Van Gogh yn Arles tahâlde. De lêzer krijt in soad ynformaasje oer dy tiid en dat is learsum.

Yn it twadde plak is it nijsgjirrich omdat it gegeven fan in erfenis aardich útwurke wurdt. Ik ferklap net in hiele soad as ik sis dat it hjir giet om oant no ta ûnbekend wurk. Dat leit hast foar de hân yn sa'n boek. De Haan ûntraffelet it hoe en wat fan dy erfenis krekt yn it lêste haadstik. De útkomst is ferrassend. Dúdlik wurdt dan ek wêrom't it libben fan Nanette fêstlein en stjoerd wie. Lêst men dan it boek op 'e nij, dan snapt men folle mear fan de dizenige en ûnbegryplike stikken oer it libben fan Nanette dy't in grut part fan 'e roman útmeitsje.

Nuodlik is de manier wêrop't de skriuwer de haadpersoanen mei-inoar yn kontakt komme lit. David, in ridlik ferknipt figuer dy't op 'e even dagen op bêd leit, skriuwt op 'e ûneven dagen fan 'e wike brieven en ferstjoert se nei himsels, of nei in optocht adres. Al dy brieven geane oer syn ûndersyksobjekt Van Gogh. Hy hat in teory ûntwikkele troch brieven en skilderijen mei-inoar te kombinearjen. Al bliuwt ûndúdlik wat er no krekt op in dei bewize wol, it hat yn alle gefallen te krijen mei Van Gogh en Arles. Fierder siket David in oarsaak fan 'e gekte fan Van Gogh by de ynwenners fan Arles.

In brief mei dêryn syn teory stjoert er hielendal by tafal oan: Nanette, Rue de Vincent yn Arles. Unbewust! Sa't er altyd op 'e ûneven dagen brieven nei samar nammen op samar adressen skriuwt.
  No is dy strjitnamme yn Arles net frjemd, mar de namme Nanette is fansels eigenaardich. En dat is of in hiel forsearre tafal (dat no krekt dyjinge dy't sa mei deselde dingen dwaande binne inoar sa tsjinkomme) of in út it ûnbewuste wei ferklearre tafal: dat David dy namme ien kear tsjin kommen wie. As dat lêste it gefal is, soe it moai wêze as Nanette ek echt neamd wie, yn 'e skilderijen of yn 'e brieven fan Van Gogh. Neffens de roman is der sprake fan sa'n namme yn 'e brieven en op in pinnetekening, mar ik haw har oant no ta noch net fine kinnen, by beide net. As se net bestien hat, hat de skriuwer dus in feit tafoege oan it libben fan Van Gogh dêr't er sels fierder op borduert. Net dat dat sa'n ramp is, mar just omdat De Haan him hielendal oan de biografyske feiten skynt te hâlden, soe it leuk wêze as der echt in Nanette bestien hat.

David skrikt him in aap as er antwurd krijt op sa'n samar ergens hinne stjoerde brief. Nanette har antwurd makket him benaud: it liket as wit se wêr't er him mei dwaande hâldt (hy wit net mear wat er yn dy brief skreaun hat). Hy wol har op in sydspoar sette, sadat hy letter wer fierder kin mei syn eigentlike wurk. Ek Nanette yn Arles op har beurt is kjel wurden fan 'e briefskriuwer út it noarden dy't neffens syn brief op 'e hichte blykt te wêzen fan it geheim, dat se al 25 jier by har draacht. In pear kear wurdt sein dat se kiest foar de oanfal. Se noeget de skriuwer dus út om te kommen.

Hieltyd wer itselde
Hy beslút nei har ta te reizgjen. Sy wachtet, der net wis fan wannear't er foar de doar stean sil. De haadstikken wêryn't beide persoanaazjes beskreaun wurde, wikselje inoar ôf. Op side 165 krije se foar it earst kontakt en dêrnei folget de moeting mei gefolgen yn it hûs fan Nanette. Dan krekt wurdt it boek lêsber.

Yn 'e 159 siden derfoar moat jo as lêzer oer in grut trochsettingsfermogen beskikke om troch te lêzen of jo moatte tafallich in boekbesprekker wêze. Op in stuit is it of lêst men hieltyd wer itselde. Yn de folgjende beide alinea's stiet eins hieltyd itselde.
  Neffens har hat de gewoane sljochtweihinne keunsthistoarikus net fierder tocht as wat er sjocht, de skilderijen, en wat er lêzen hat yn de brieven. Dy twa tegearre sizze mear as wannear't se apart besjoen wurde. Wat fierder útlizze, fierder dreame en eventueel hypotezen opstelle, komt net foar yn har wurdeboeken. Neffens har sit yn de kombinaasje fan de brieven en de wurken grif it echte libben, mooglik sels it histoaryske ferhaal fan de skilder sa't dat oant no ta noch net ûntdutsen is, of bleatlein.
  As jo dy twa aparte wrâlden fan brieven en skilderijen skieden hâlde, dan kinne jo net ynsichten krije oangeande de ferbiningen dy't tusken dy twa kréaasjes lizze. Dat yn de brieven faak mear stiet as allinne de konkrete te lêzen taal hawwe de measte lêzers net troch. Tusken de rigels stiet soms mear oer in skilderij as yn de rigels. (s. 42)

As Nanette neitinkt oer de link tusken Van Gogh en har oerbeppes, stiet der:
  Se freget har ôf oft dy krityk op de skilder mooglik te krijen hie mei guon froulju dêr't er sljocht op wie. Har oerbeppes bygelyks. (43)

In bytsje gek hat er fêst wol west, mar foaral gek op de beide froulju dy't sij op it each hat. Har beppes, har oerbeppes. Dat hat in oare gekte west. Ek dy hat men net begrepen of fetsje wollen; it wie mar krekt wêr't de grins lein waard. Gek fan leafde, of leafdesgek. Mar dêr draaide it om. Se wit der genôch fan (46)

Oer de froulju yn Arles:
  Al dy froulju hawwe wol wat fan elkoar. Brede heupen, stevige skonken en prachtige skerpe koppen. (...) Der hawwe mear leafdes west. Yn Arles ek. (46)

Ek sij hie dyselde tsjinstellende trekken yn it gesicht. Yn wêzen hienen al dy prachtige Arlésjennes datselde fassinearjende. (48)

Har beppe like op beide froulju, dêroer bestiet gjin twifel. Alle Arlésjennes lykje wol wat op inoar, mar hjir komme mear kenmerken nei foaren. (58)

Op himsels is werheljen goed mooglik. Werhelling kin fersterkje. De grutste skriuwer fan 'e Nederlânse literatuer die net oars: syn persoanaazjes werhellen yn harren delgeande geastestastannen hieltyd wer deselde sinnen, tink oan Paul de Lowe yn De boeken der kleine zielen fan Louis Couperus. Dêryn toande Couperus de betizing fan syn persoanaazjes dy't fêstsieten yn harren libbensomstannichheden. Ek de werhelling fan wat de âlde minsken sizze yn De Oude mensen de dingen die voorbijgaan draacht allinne mar by ta de dramatyske wurking fan de roman.
  Ek by Nanette sitte de haadpersoanen fêst. Se binne bûn oan harren ferline. Mar de manier wêrop't dit opskreaun is, befrediget op gjin inkele manier. Wêrom net? Wêrom binne de gedachten en de útsprutsen dingen fan David en Nanette sa irritant?

As earste neam ik in praktyske oarsaak dy't it gefolch is fan de keazen konstruksje fan 'e roman. Dy begjint medias res, feral wat betreft Nanette yn Frankryk. As lêzer wit men dat der in moeting plakfine sil en dan giet men yn 'e folgjende haadstikken hieltiten in stikje achterút yn 'e tiid. As in persoanaazje dan hieltyd itselde tinkt, is dat hielendal net nij mear, just omdat der `achterút' skreaun wurdt. Sa betinkt Nanette 4 kear dat se de skriuwer útnoegje sil. De earste kear is de lêste kear yn de logyske tiidsfolchoarder, de kearen dernei wurdt der oer neitocht (mar yn 'e logyske tiidsfolchoarder geane dy kearen der fansels oan foarôf)
  64: Op dat stuit nimt se it beslút en noegje de skriuwer út. Negearjen is gefaarliker as antwurdzjen en útnoegjen
  Op s. 86: It hie gjin doel en negearje de brief as wie er noait by har op 'e matte fallen. Se moast sels de foarstap dwaan. Se soe har tariede moatte op in antwurd, en eventueel in besite. Dêr koe se net mear omhinne, (...) en
  90: Se sil de man skriuwe moatte, útnoegje mooglik.
  92: Se is der fan oertsjûge dat se de skriuwer útnoegje sil.

Dizenich
  It twadde is dat der faak ûndúdlike gedachten werjûn wurde:

`Dy flok fan generaasjes, fan de geheimen en oerurven noeden en plichten, soe foargoed opromme wurde moatte. Se frege har ôf oft se loskomme koe fan dy tradysjes dy't sa'n ynfloed hienen, dat se har altiten skuldich fielde as se in flater sloech. Rasjoneel koe se dat ferklearje, mar gefoelsmjittich lei dat wol even oars.'

It is krekt as beskriuwt de auteur leaver in rúzje mei har frijers en feral de gefoelens dy't derby hearre as it werklike konflikt. Hjir folget it begjin fan in wurdenstriid. Nanette is oan it wurd:

(…) Mar ek al soe ik alles fuortskowe, yn myn dreamen komme de ferhalen en de skiednissen dochs elke kear werom. Dêre wurde feiten sa't wy dy miene te witten yn in oar ramt setten. Elke nacht wurdt it gleone mes op de tichtferzen wûnen rjochte. Oerdei dogge oaren dat, en kinne jo dy ûntwike.'

Wêr giet dit oer? Ik haw gjin idee. Ut sokke wurdwiksels mei har fage, net by namme neamde frijers (ien mei technysk-kâlde hannen, ien mei pittige tabak mar de mannen wurde op oare plakken wer oars neamd; men wit noait krekt oer wa't it giet, dus dat sil de bedoeling dan ek wol net wêze) komt yn alle gefallen nei foaren dat Nanette sels ek net hielendal spoart. As de frijers har fertelle dat se net hielendal lykrint, kin men harren net ûngelyk jaan. Mar... it kin in oanwizing wêze foar it feit dat Nanette erfelik belêste is en dat se der neat oan dwaan kin dat se sa is. Dizze konklúzje meitsje ik wol sels, want dy wurdt net út it boek oandroegen.

David
  De nei har tareizgjende David lykwols is ek in nuvere gast mei in eigenaardich ferline.
  Dat ferline bestiet út in ûnderdûktiid mei syn 11 jier âldere suster en in net maklike tiid dernei yn in faach lân mei fage omstannichheden. It is al 30 jier lyn dat David syn suster nei Amearika ôfstutsen is, mar hy praat oer har as wie se juster fuortgien. De oantinkens oan it ferline yn `it âlde lân' lykje om it effekt skreaun as er oan syn reisgenoate fertelt hokker straffen de frou fan in ferrieder eartiids krige:`trije, fjouwer, ja soms fiif op sa'n jûn gongen deroer hinne. Se lotten derom.' De hiele skiednis fan David, mei oarlochsferline en de ynsestieuse ferhâlding mei syn suster hawwe neat mei it werklike ferhaal fan David en Nanette te krijen. David hie likegoed in oar ferline hawwe kinnen om as sûnderling figuer út de bus te kommen.
  Dizze klúzner spilet it evensagoed wol klear yn 'e trein fuort in petear mei in yntelligente swarte frou te hawwen en mei har - ûndanks fuortriedende nachttrein mei reservearre plak - de nacht troch te bringen yn har appartemint yn Parys.
  Se hawwe in ynteressant petear:

`Ast tinkst datst in hiel intelligint stik skreaun hast, dêr't nije ynsichten yn sitte, en hearst dan fan hiel wat kanten dat it folslein nonsens is, dan stekt soks net allinne, it is hast deadelik. Want do bist derfan oertsjûge dat der op syn minst wat goeds yn sit. Lit ús sizze dat it wat te krijen hat mei erchtinkendheid. Tink even oan de striid tusken Gauguin en Van Gogh. It elemint oergeunst spile dêr ek in rol. Dat! Dêr kinst wol gek fan wurde.'

As tafallige gesprekspartner sizze jo dan net: `miskien binne jo ek net sa yntelligint as jo sels tinke.' Jo hâlde jo dan wat op 'e flakte. Mar sa net de meireizigster: `Mooglik hat de middelmaat it altyd foar it sizzen.'

En wat seit David dan? `Ja, mar dan foaral de opportunisten, de mei alle winen meidraaiende figueren.'

`Hear, hear', wêr haw ik dat earder lêzen? Yn Piksjitten op Snyp, (1999) dêr't soartelikense wearde-oardielen steane oer De Kosmysken, de lju dêr't de haadpersoanen tsjin stride. (side 358 en fierder).

De grutste oarsaak fan de ûnlêsberens is dat de skriuwer net slagge is en set in personaazje del. Beide haadpersoanaazje binne flintertin. En dat komt omdat De Haan harren neat eigens meijout en net yn harren hûd krûpe skynt te kinnen. Hy kin net binnen harren fiktive wurklikheid bliuwe. Hy raast syn eigen boadskip der boppen ta'n út.
  David en Nanette binne persoanaazjes mei in problematysk ferline. Kenmerkend is, dat as se even foar har út sitte te sjen se fuort `mei harsels boartsje' of oan in eardere seksûnderfinings tinke en alsnoch `mei harsels begjinne te boartsjen'. Gek is ek dat se allebeide deselde namme jouwe oan it manlik geslachtsdiel: de grutte lúsjefers.
  Mar mei in ferline en wat hormoanen hat men noch gjin persoanaazje.
  Dy flintertinheid fan 'e persoanaazjes hat te krijen mei de driuw fan 'e skriuwer om fia harren ús ta te sprekken. En dan haw ik it oer de manier wêrop't se it sizze en wat se sizze.

Bûten de persoanaazjes om.
  Soms krijt men it idee dat de skriuwer tsjin jin as lêzer oanpraat: `It wie wol faker bard yn it libben fan skilders en skriuwers (sic! It giet yn it boek net oer skriuwers) dat se earne in bern yn it wyld hienen. Meastal lutsen sokken har net sa'n soad oan fan wat saneamd normaal en net normaal wie'. Sa begjint haadstik 6, in haadstik fan Nanette, dêr't no-tiid en doe-tiid op in merkwaardige manier brûkt binne.

De wurden `wat saneamd normaal en net-normaal wie' doge net, dy dogge in berop op it noarmen- en weardenpatroan fan 'e lêzer en de ferteller giet derfanút dat de lêzer itselde noarmen- en weardenpatroan hat as Nanette en himsels. No is neat sa feroarlik as Noarmen en Wearden, dus de ferteller kin fanút syn fiktive - ek noch Frânse, dus mei hiel oare wearden en noarmen - Nanette wei, neat skriuwe oer `wat saneamd normaal is en wat net.' Hy docht in universele útspraak oer eat dat net absolút is. En dan is feral it wurd `saneamd' de boosdoener. Want dat wurd suggerearret dat de lêzer yn syn non-fiktive wurklikheid deselde N&W hat as de ferteller. De betsjutting fan it wurd `saneamd' is sa bûn oan syn kontekst dêr't dit wurd yn útsprutsen wurdt (yn in gesprek tusken twa minsken of yn in opinystik bygelyks), dat dit net troch de ferteller yn fiksje brûkt wurde kin. Dat Josse de Haan it hjir dochs brûkt jout oan dat er him net deljout ûnder de wetten fan fiksje. Ferhaaltechnysk besjoen kin er syn eigen lûd net ynhâlde as er syn persoanaazjes oan it wurd lit. Noch in lyts foarbyldsje, wêryn't de ferteller even bûten Nanette om, útlis oer of kommintaar jout op har gedachten:

`Se gong nei fan wa't it bern wêze koe. It moast in fakânsjebern wêze, wat de tiid oanbelanget. Mar it koe ek te betiid berne wêze. Mei't se it let yn 'e rekken krigen hie koe se net presys útrekkenje wannear't der rekke sketten wie. De befruchting, sis mar. (ûnderstreping fan jb) Troch har duorjende langst yn dy fakânsje dy't noch wol in setsje oanhâlde, wie se noch wolris mei ien de koffer yndûkt.'

Mar ek de details, dy't der hielendal neat ta dogge, wize op in skriuwer dy't graach wat kwyt wol no't er dochs mei in roman dwaande is:

`Dy matte wie in âlderwetske brievebus dy't er yn Snyp stellen hie doe't se dêr mei postmoderne bussen begûnen.'

Ynienen komt hjir `Snyp' foar, it plak dat in wichtige rol spilet yn Piksjitten op Snyp, Troch hjir gebrûk te meitsjen fan in earder fiksjewurk wurdt suggerearre as komt ek dizze David út Snyp, of: noch sterker: as is de haadpersoan deselde as dy út Piksjitten. Wat hielendal nergens yn 'e roman befêstige wurdt. It is dúdlik: Josse de Haan is net fan doel him oan de wetten fan in selskeazen foarm fan fiksje te hâlden. Sterker: hy docht mar wat. Hy tinkt nei alle gedachten dat yn literatuer alles tastien is, of dat hy op dit momint grinzen oan it ferlizzen is. Allinnich ferjit er dan ien ding: skriuwers dy't yn 'e literatuer grinzen ferlizze, kinne sa goed skriuwe dat alles binnen har keunstwurk mei-inoar gearhinget.

Noch in foarbyld fan in detail:
   `Ik haw ek wolris in kat hân dy't it lekker fûn my te slikjen om de lytse faam hinne. Dan fielde ik dyn tonge fan eartiids.'
  `(...) Hy fielde him hast skuldich dat er har oan de poezen oerlevere hie. Hawar, it wie altiten noch better as sa'n opknipt hûntsje oan in toutsje dêr't guon mei troch it park rûnen. In hûntsje mei in broekje oan en in wollen tekkentsje oer de rêch. Doe't er dat foar him seach begûn er spontaan te laitsjen. It heugde him dat er oait ris in hûntsje fan in kollega heal ferplettere hie ûnder syn skuon. Hy hie it moarmeltsje net iens sjoen, sa lyts hie it west. '

Sa'n sin, dy't der tidens it skriuwproses ynkommen is, moat der by de redaksje fan it ferhaal daliks wer út, dy draacht hielendal neat by ta it ferhaal en is oerstallich!!

Aksje
  Ik skreau al: it wurdt oan 'e ein better. Dan wurdt it tink- en herinneringgehalte ek wat minder. Dan binne der petearen tusken David en Nanette, wêryn't sok sûndigjen tsjin it perspektyf technysk al in stik redusearre wurdt. De fiktive wurklikheid fan David en Nanette begjint eindelik foar jin te libjen. Wie dit mar earder bard, want op himsels is de romanplot de muoite wurdich.

(Ek by de ontknoping haw ik wol myn fragen: wêrom sa'n omtinken foar de 3 senario's fan `hoe fertel ik dit oan myn dochter?' En wêrom sa'n omtinken foar it `groeien fan 'e grutte lúsjefers' as Nanette gûlt - al wer wat dat neat oan it ferhaal tafoeget? )

It moaiste fûn ik dat it boek in iepen ein hat. It liket allegearre goed te kommen mei David en Nanette, Van Gogh en de takomst. Mar David ferpest alles en Nanette brekt wer alles by de hannen ôf. Se is likefier mei him as mei de frijers dy't se oant no ta hie. Nei de lêste sin witte jo net hoe as it komme sil. Alles is mooglik.

Wat hat de skriuwer ús eins te fertellen?
  David en Nanette tinke en sizze allebeide deselde dingen. It giet altyd oer de apart sette mins dy't it opnimme moat tsjin de midsmjittigens en tsjin de lju dy't mei alle winen meiprate. De skriuwer syn pleit jildet altyd dy iene dy't boppe it meanfjeld útstekt. Dat bliuwt de boadskip, dat is it programma en dat wol De Haan der op allerhanne manier ynpiperje. Sadwaande wierskynlik ek de kar foar Van Gogh. Want it wurdt ferskiljende kearen sein: net Van Gogh wie gek, mar de lju yn Arles.

Jetske Bilker

Even genotsuchtich libbe

Resinsje fan Durk van der Ploeg, De sniewinter (Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2003)

Yn De sniewinter fan Durk van der Ploeg hawwe in soad dingen mei-inoar te krijen. Lytse details lykas skulpen en termometers binne fia waarmte en kjeld en ljocht en tsjuster ferbûn mei de tema's fan nei binnen ta keard wêze en iepen stean foar oaren. De novelle sit goed yninoar, de ûntjouwing fan de haadpersoan is oannimlik, it ferhaal is goed lêsber en it is spannend genôch. Mar wêrom falt de ein bûten de strakke komposysje?

Noardkromp

Yn it earste haadstik klaut Adam yn 'e iere moarntiid in blauskinende noardkromp út in slykgat; in húl, troch it libben ferlitten, stiet der. Thús bewûnderet er de parlemoeren glâns fan 'e binnenkant.

It bewûnderjen fan dizze skulp is symboalysk, want letter blykt er oanhâld te sykjen by Barbara, in byldzjend keunster dy't mar leafst ôfstudearre is op it ljocht en de ljochtfal yn it wurk fan Vincent van Gogh. Wêr't Barbara stiet foar it giele middeisljocht (dêrom is se delstrutsen yn it tsjerkje fan Teard, dêr't de middeissinne sok moai ljocht jout), wurdt Adam troch de skriuwer delset yn it blau fan moarnsljocht en tsjuster. En fansels is Barbara in jûn- en nachtmins en Adam in moarnsmins. Dizze kontrasten tusken beide minsken wurde eksplisyt makke yn it skilderij dat Barbara fan Adam makket as er foar har posearret: Adam krijt in hiel tsjustere achtergrûn.

Dy tsjusternis fan Adam wiist nei it libben dat er oant no ta laad hat. It ferhaal begjint as er fiif wiken widner is. Syn frou Eelkje wie op it lêst bêdlegerich, mar hy mist har net sasear as wol it plak dat it bêd ynnaam.

Adam wurke froeger bûtendyks yn 'e lânwinning en hie thús fee. Foar dat fee boude er hokken.Yn it houlik hat in drama plakfûn. We komme te witten dat him dat yn krekt sa'n winter ôfspile hat, dy fan '72.

As Adam foar Barbara stiet te posearjen, fertelt er hjiroer. Dan blykt dat dy jongste soan acht jier lyn (dus it boek spilet yn 1980) bûtendyks ferdwaalde doe't er weirekke skiep sykje moast en derby ferdronk. Ien kear hat Eelkje sein dat it syn skuld wie. Adam tinkt dat se de beskuldiging trochslokt hat en dat se dêrfan kanker krigen hat. De oare fjouwer jonges sitte yn it bûtenlân en komme noait thús (sels net op 'e begraffenis fan harren mem, moat ik oannimme). Eelkje, dy't op dizze manier fjouwer bern kwytrekke, woe dy jongste foar harsels hâlde en him nei it fuortset ûnderwiis hawwe. Mar Adam, dy't fiif hokken (want fiif soannen) delset hie, hope dat de jongste yn syn fuotlêsten trede soe. Nei de dea fan Gjerryt hawwe Adam en Eelkje noait mear echt praat.

Ynsnijd

De earste haadstikken begjinne mei in melding oer it waar `We krije oar waar' `in tichte damp' `it hie dy nachts snijd'. De thermometer jout de kjeld oan. Sa wurdt de snie oankundige. Adam en Barbara reitsje elk yn harren eigen hûs ynsnijd.

Wat mear as se ynsnijd reitsje, wat mear harren kontakt him ferdjippet, mar Adam bliuwt gjin inkele nacht sliepen. As se op in dei hielendal ôfsletten binne fan 'e wrâld, laat er hout en iten op in âlde slykslide en riidt dermei nei Barbara. Dermei docht er de earste stap dy't him losmakket fan syn ferline. Yn haadstik 7 en 8, de twa middelste haadstikken fan dit ferhaal binne Adam en Barbara ôfsletten fan 'e bûtenwrâld en fertelt Adam syn ferhaal oan Barbara en skilderet Barbara syn portret. Dit is it skarnierpunt fan 'e novelle, want yn haadstik 9 is it ophâlden mei snijen. Fan no ôf wurdt it waar better, mar de ferskillen tusken Barbara en Adam hieltyd grutter.

Oant en mei haadstik 13 giet it fan winter nei maaitiid. Mar Barbara ferlit de tsjerke yn Teard foar it ljocht fan Itaalje en yntusken krijt Adam in brief fan de gemeente dat syn hokken derwei moatte. Barbara krijt in priis foar it portret dat se fan him - mei hokken en al - skildere hat en Adam giet nei de resepsje. Op 'e resepsje is de ôfstân tusken Barbara en Adam it grutst. Nei dit djiptepunt komt in ûnbegryplike winding yn it lêste haadstik. As de shovel fan 'e gemeemte it hiem opkomt, en Adam it hiele spul yn 'e brân stekt, fytst er mei foto's en wichtige paperassen nei Barbara. Krekt as je oannommen hawwe fan dit komt net mear goed mei dy twa, beslute se om by inoar te wenjen.

It alderlêste stikje fertelt oer in simmer letter. Adam hat in jier by Barbara wenne, Barbara is wer fuort. Nei it konsekwinte skema fan de fases yn de sniewinter, binne we dus ynienen in winter fierder.

Barbara

Barbara is in ûndúdlik persoanaazje. We folgje Adam yn syn dwaan en litten en tinken. Boppedat praat er lûdop tsjin himsels. Dat hat te krijen mei hoe't Adam yn inoar stekt. Hy sjocht nei himsels yn de byldbuis fan 'e tv, dy't er noait oan hat en hy dammet tsjin himsels. Barbara neamt dit it jin neat fan in oar ta-eigenjen.

'Eelkje en ik, we hawwe net genotsuchtich libbe,' seit Adam no en dan. Hy hat dus noch wat yn te heljen. Oer Barbara krije we net folle te witten. Ien kear is der in - per ûngelok tink ik - perspektyfwiksel, mar dêr sit de lêzer net op te wachtsjen: Barbara sjocht: syn eachjes dy't soms begearich glommen. (s. 54).

Barbara is in klysjee wurden fan de artyste mei read hier yn tûfen. Fegetarysk en mei in skripsje oer Van Gogh. Ien dy't yn 'e maaitiid nei Frankryk en Itaalje reizget en in priis wint. Ien dy't de banaalste dingen seit oer ljocht en tsjuster. `It ljocht is hjir bysûnder. Nergens fynst it ljocht sa klear as hjir. En lykasto tsjuster garrest, sa besykje ik it ljocht fêst te lizzen.'
Adam is goed nei te folgjen, sels it yn 'e brânstekken fan syn hûs mei hokken is oannimlik. Mar Adam syn affeksje foar Barbara is nuver. De dialogen toane de ferskillen tusken dizze minsken. Fuort al yn it begjin, as Adam in selssketten goes foar har meinimt en mei plechtige wurden syn buorhelp ferklearret, seit Barbara plomp dat se gjin fleis yt. En as se him útnoeget om syn ferhaal te fertellen liket it der fertocht folle op dat se dat docht omdat se him skilderje wol.

It ferskil tusken Adam en Barbara wurdt goed dúdlik yn de dialooch fan it al neamde haadstik 9: `Mar do hast oars net sjoen as de konten fan de bisten,' seit Barbara, en `it soe net ferkeard wêze ast wat mear ûnder de minsken kaamst'. Dit is nochal oerflakkich praat foar de wize útspraken oer fan Adam. As se dernei ek noch oankondiget dat se nei it bûtenlân giet, wurdt dúdlik dat se gjin barst fan Adam begrypt. `Eins hie ik dy ek wol oan dyn lot oerlitte kinnen', seit er dan ek.

Befrijing

Wêrom as er har yndied net oan har lot oerlitten hat, is mar ien antwurd op mooglik. En wêrom 't er - nettsjinsteande Barbara har ûnbegryp en oerflakkigens en de grutte ferskillen - by har wenjen giet, hat mei itselde te krijen. It is in ynhelslach. Nei in tsjuster libben mei in soad hurd wurkjen en in ûnferwurke fertriet, komt hjir in befrijing. Dat stiet der ek: hy fielt him frij. Hy hat syn ferhaal ferteld, syn hokken ferbaarnd en hy hat - foar in skoftsje - genotsuchtich libbe. Sa as Barbara him en syn libbensskiednis brûkt hat foar har skilderjen, sa hat hy har brûkt om los te kommen fan syn ferline. Op dy manier kloppet it allegearre; sels de enorme tiidsfertichting yn it lêste haadstik en it feit dat de relaasje Adam-Barbara ûngeloofwurdich is, krije sa in funksje: de relaasje, dy't it logyske gefolch wie fan de befrijing troch de gebeurtenissen yn de sniewinter, koe net te lang duorje. Adam moast der noch binnen it tiidsbestek fan de novelle op weromsjen kinne. Dus mochten Adam en Barbara net te goed mei-inoar opsjitte. Allinne op dy manier kin ik de ein ferklearje. Mar in bytsje nuver is it al.

Dit lêste nimt net wei dat we dit jier werris in goed en moai boekewikegeskink hawwe, ien dêr't we ús net foar hoege te skamjen. En it docht mar bliken dat Durk van der Ploeg wit hoe't in goed ferhaal yn inoar stekt en dat er it ek noch op papier krije kin!

Jetske Bilker

DOMME KARAKTERS YN HEALWIZE OANSLAGGEN

In nije literêre foarm: it lêssenario

Toanielstikken lêze dogge je yn 'e lêsploech fan it doarpstoaniel. Gjin mins lêst foar de lol in stik, of men moat fan Shakespeare hâlde. Eartiid moast der op in boekelist fan 'e middelbere skoalle noch wolris in toanielstik bysitte. Dat wie allegearre noch wol te ferhapstikjen, want it wie feral koart en it lies flot en dêr gie it om.

Mar wa, dy’t net yn ‘e filmbusiness sit, lêst no filmsenario’s? It sjenre falt by útstek net binnen de literêre kanon. Sels de teksten fan moeilike - lês: ferantwurde - films falle net ûnder literatuer. De skriuwer fan it filmsenario is minder fan belang as de filmregisseur, dat sil in wichtige reden wêze. In literêr skriuwer bûcht net gau de holle foar in regisseur. It drama tusken Wilco Berga en Corina van Eyk in pear wike lyn wie in moai foarbyld. De skriuwer Berga hat him hielendal distansjearre fan de útfiering ‘Gysbert Gysbert’, doe't de regiseuse nei syn sin tefolle yn syn tekst knipt en feroare hie. Ek it ferfilmjen fan in boek jout al problemen by de fleet.

Boppedat is de filmtekst net it alderbelangrykste yn in film: dat binne de bylden. Tekst yn film is altyd ûnderhevich oan it byld. En literêre skriuwers skine net goed yn bylden te wêzen. Of leaver: minder goed.

Filmsenarioskriuwen bestiet faak út in kursuske oer de techniken en hat mei it Echte Skriuwen fan In Roman net folle út te stean. Mei oare wurden: Film-minsken binne hiele oare minsken as romanskriuwers. En senaristen hearre ta de film-minsken: se wurkje mei bylden en net mei wurden, yn tsjinstelling ta de romanskriuwer dy't dwaande is alles sa goed en sa moai en sa treffend (en wat je fierder mar mear berikke wolle mei it skriuwen fan proaza) yn wurden oer te setten.

Mar no hawwe we dan in filmsenario fan in literêre skriuwer foar ús lizzen. Healwize oanslaggen fan Trinus Riemersma. Wêrom hat de ferhale- en romanskriuwer Riemersma dit senario skreaun? Omdat it, seit er yn syn foaropwurd, wer ris wat oars wie en omdat er altyd ferlegen is om syn ideeën yn nije foarmen te jitten. Strontienfâldich is it skriuwen fan in senario, neffens him, alteast de technyske kant derfan. ‘As men in roman skriuwe kin, dan ek in senario. Wêr't men om tinke moat, is dat men koart kriemt en foar ôfwikseling soarget.'

Riemersma einiget syn `wurd mei op reis' mei de meidieling dat in senario dreech lêst en dat er der dêrom in lêssenario fan makke hat: it ferhaal is opknipt yn lytse sênes. Hy ferwachtet net dat it ea ferfilme wurdt. Syn intinsje is dus dat de lêzer it senario net hifket as film, mar as lêssenario. In nije foarm fan literatuer? Mar hoe moatte we it dan lêze? Puer as tekst. Der neat by betinke. Net der in film fan meitsje yn gedachten.

Mondiale rampen

We dûke yn it ferhaal.

It ferhaal fan Healwize Oanslaggen is grappich, ek al komme de mondiale katastrofes fan 'e ôfrûne jierren: 11/9, SARS en de antraksbrieven om 'e hoeke sjen. Hiel apart is dat Riemersma allinne dy lêste neamt as ynspiraasjebron, wylst dy it minst yndruk makke hat.  Hy sil dochs net benaud west hawwe syn ferhaal te linken de terroristyske oanfallen fan 2 jier lyn? Ik kom hjir op werom.

In miks fan rampen dus, want in stikmannich lju yn West-Europa litte har moedwillich besmette troch in firus dat slachtoffers fuortdaliks yn harren bernskens telâne bringt. Omdat de útfierders der sels troch besmet wurde en 14 dagen letter harsels tekoart dogge, ropt dit daliks assosjaasjes op mei de kamikaze-aksjes fan de piloaten fan twa jier lyn, dy't sels by de aksjes omkamen. Fierder is de deminsje besmetlik en net in bytsje: krekt as SARS grypt de epidemy om him hinne. It gegeven fan de antraksbrieven komt werom yn it opsetlik besmetten fia in baktearje.

Dit alles is fansels slim genôch, mar it ferhaal giet de grappige kant op, sadra't in wittenskipper `heu heu' ropt as er nei hûs mei. De earste tekens fan deminsje binne begûn en dat is humoristysk omdat folwoechsenen samar ta bernegedrach ferfalle.

Mondiaal wurdt de ramp fan de eksplosive deminsje net, it bliuwt beperkt ta West-Europa en Noard-Amearika en dat is presys it doel, want de haadterrorist befynt him yn in oar part fan 'e wrâld. Ruslân en Sjina kinne in antybaktearje ûntwikkelje en krije in hiel grutte hân yn it wer opsetten fan 'e Westerske wrâld.

Hoe, wa en wêrom?

Op ferhaal/film nivo mis ik in oantal dingen:

De dieders, de terroristen, dy lju dy't harsels besmette lieten om oaren te besmetten, folgje we allinne fan bûten út. Nergens wurdt harren motivaasje om de wrâld nei syn moer te helpen, dúdlik. De sjogger/lêzer wit oan 'e ein net wêrom dizze faak jonge en bewuste lju (in Spaanse ober, in Frânse skoallejuffer en in Ierske pastoar) dy stap dogge. `Jimme wurkje oan in nije wrâld dêr't gerjochtichheid hearskje sil'  krije se fan de Haadterrorist te hearren foardat se har deminsjepil ynnimme sille, mar dat jout de filmsjogger gjin folslein antwurd. De film is nammentlik mei harren begûn. Identifikaasje mei de earste gewoane persoanen yn de film is net in frjemd yts, je wolle witte hoe't it fierder giet mei dy lju, en wat harren úteinlik besiele hat om soks te dwaan. It lêste wat we fan harren sjogge is dat se thús in gifkapsule ynnimme en derby del falle. Hawwe se spyt krigen? Hawwe se earst noch even goed om harren hinne sjoen om op te merken wat se oanrjochte hawwe? We witte it net, it bliuwe robots yn in terreuraksje.

It twadde is dat men net adekwaat reagearret op in epidemy. Hie hiel Sjina yn it SARS-tiidperk in lapke foar de mûle, yn Healwize Oanslaggen is yn it begjin hielendal neat te merken fan beskerming tsjin it firus. Der is sprake fan in enoarm besmettelik firus, mar gjin mins yn dit lêssenario komt op it idee ris te freegjen hoe't dy besmetting ferrint. En oft men nei de apteek moat foar kondooms of in mûlelapke. De terroristen yn it begjin (dejingen dy't it firus fermienichfâldigen en dy't de fersprieding organisearren) droegen wol beskermjende pakken en spiele harren nei handeling hielendal ôf ûnder de dûs, dus de lêzer wit it wol, hoe't besmetting foarkommen wurde moat. De terroristen binne dus net sa dom as de West-Europezen.

Frappant is ek dat net daliks elkenien him ôffreget wa't hjirachter sit. En dat is dochs de earste gedachte dy't by soks opkomt. Yntusken hat elke lêssenariolêzer en filmsjogger needsaaklik safolle ûnderfining opdien dat ditsoarte fan fragen daliks op buorrelje: wa docht dit ús oan? It haad fan de Feilichheidstsjinst en de minister fan Ynlânse saken hawwe it gewoan oer terroristen, mar freegje harren hielendal net ôf watfoar soart terroristen mei hokker doel dit dogge. 

Ien ferklearring kin wêze dat se demint wurde foar't se oan dy fraach takomme, mar eigenaardich bliuwt it al. Hielendal oan 'e ein, as de epidemy sawat betwongen is, wurdt der ûndersyk dien nei de lju dy't in gifkapsule nommen hawwe nei't se earst 14 dagen ferdwenen wie. Der wurdt in link lein nei de terroristyske aksje `mar we sille noait wissichheid krije'.

Domme persoanen

As ik Healwize Oanslaggen as film ûndergean moast, soe ik nochal argewaasje hawwe fan al dizze domme minsken. As sjogger wolle jo net al te fier boppe de persoanaazjes stean, alteast as it net in hiele komyske film is. En dat is it no krekt wer net.  It iennichste dêr't de persoanen yn de film goed yn binne, is korrupsje. Saken wurde yn 'e dôfpot treaun en lestige minsken gefangen set. Offysjeel binne de measte haadpersoanen gjin domme jonges en famkes: meardere sênes spylje har ôf op universitêre ynstituten, krante-redaksjes en ministearjes. Mar wat feral bliken docht op de plysjeburo's, de ministearjes en it ûndersyksynstitút is dat domheid en korrupsje regearje.

Technysk besjoen wurdt de werklikheid safolle mooglik benadere mei mobile tillefoans, ynternet en digitaal ferstjoerde fideo-opnames en blykt it sels mooglik dat minsken fia tillevyzjeskermern mei inoar kommunisearje (men kin tsjintwurdich hiel wat...) Mar mear as in oere nei sokke ûnnoazele minsken, dy't har net de wichtichste saken ôffreegje, sjen, is wat tefolle frege. Op sa'n manier identifisearje je je noch perûngelok mei de terroristen...

Boek of film

Jabik Veenbaas neamde yn syn resinsje yn de LC it feit dat der oan 'e ein net mear in figuer wie om jin mei te identifisearjen in punt fan krityk. Healwize Oanslaggen soe oan 'e ein minder sterk wêze as yn it begjin. Yn it begjin folgje we in pear persoanaazjes, feral de ûntfierde Frânse wittenskipper en syn frou, en de lju dy't de baktearjes ferspriede sille (de Frânse skoaljuf, de Ierske pastoar, de Spaanse ober) en oan 'e ein binne dy der net mear. Binnen it ferhaal is dat logysk, want dy minsken fan it begjin binne opburgen yn kampen en ferpleechtehuzen of sitte thús demint te wêzen. As persoanaazje hat men neat mear oan harren. It is dus in konsekwinsje dat de persoanaazjes ferdwine.

Ek omdat Riemersma der net foar keazen hat om mei in helt te wurkjen (bygelyks ien dy't achter in antybaktearje oan sil en it fynt), falt der net folle te identifisearjen. Hy hat allerhanne ferskynsels toand fan hoe mis it gean kin yn sa'n sitewaasje. We sjogge allegearre sênes op 'e dyk en yn húskeamers mei anonime figueren.

It is de fraach oft dat wurket. Miskien is hjir in ferskil tusken it lêzen en it sjen fan de film. Foar de lêssenariolêzer is it nochal ferfelend om hieltyd wer nei in oare húskeamer nei in Europees lân te schwitsjen, dêr't de safolste tv op swart giet.. Je moatte der hieltyd in film by betinke, sa fan: ja, yn in film is dat miskien leuk.

Oan 'e oare kant klampe filmsjoggers harren fêst oan in bekende persoan. As dy der yn it begjin wol wie, sille se dy tidens de film missen bliuwe.

Wat yn in senario ek oars wurket as yn in film is dat in soad regisseursoanwizingen in oar -  en ik tink ûnbedoeld  - effekt krije. Humoristysk wurdt sa it ferhaal fan de wittenskipper en syn frou dy't ûntfierd wurde tidens harren fakânsje yn Grikelân. It is in hiel technysk gedonder hoe't dat giet mei koffers en hierauto's, close-ups en fade-outs en dat hellet net allinne de gong út it ferhaal, mar ek de earnst fan de saak ûnderút. En dan freegje ik my ôf wat de sin fan dizze foarm dan is.

Fierderop wurdt it boek mei sin humoristysk. De besmetting giet fluch en de iene nei de oare persoan ferfalt yn syn bernskens. Riemersma hat dat aspekt nochal beklamme: dan sjongt dy in berneferske, dan docht dy it yn 'e broek, dan krûpt dy by de tafel om.  Foar de lêzer wurdt it ferfelend.  Foar de sjogger is it, tink fasinearjend om te sjen hoe't de hiele wrâld nei de filistijnen giet. Fansels wegeret alle technyk yn de wrâld it op in stuit ek, mar dat leauwe we wol neidat ien kear de tv útfallen is. Hjir wer itselde: dy werhelling is net leuk om te lêzen.

Achterhelle tematyk

Wie it foar de persoanaazjes yn de film net in punt wêrom't dizze ramp harren oerfoel, foar de lêzer fan it senario wurdt it wol dúdlik: de film einiget kreas mei de oanstichter fan al dit kwea, dy't der in borrel op nimt. Riemersma brûkt foar syn tema de âlde mondiale machtstsjinstellingen, dy fan tsien jier lyn, it Westen foar Ruslân en Sjina oer. Dy lêste grutmachten rêde West-Europa. Se leverje it antysearum en werstelle de ynfrastruktuer. Troch de deminsje-oanslaggen binne de ferhâldingen tusken East en West mear yn proporsje as se oait yn werklikheid west hawwe.

Aardich. Leuk betocht. Mar feilich en ûnskuldich. Want Ruslân binne we net mear benaud foar. Boppedat is it Westen ôfskildere as dom en korrupt en dat liket my - ûndanks en danksij alle humor - it ûnderlizzende tema: de korrupsje fan de kapitalistyske wrâld, dy't ris in leske krijt fan in eks-kommunistysk en in kommunistysk lân. Leuke fynst, mar achterhelle wat de hjoeddeistige praktyk oanbelanget.

Echt kapot bin ik net fan dit eksperimint, dat mei dúdlik wêze. It is net iens in echt senario, want it is om te lêzen. Mar as je it lêze, rinne jo op tsjin de ûnbedoeld humoristyske, mar ek de fertragende effekten. Dêrby is de problematyk fan it ferhaal net twingend genôch om't de persoanaazjes sa dom binne.

*

Tr. Riemersma, Healwize oanslaggen. In senario (Utjouwerij Venus, 2003)